Portrety

Portrety dziecięce Wyspiańskiego nie mają so­bie równych w sztuce polskiej. Wyróżnia je sub­telność wykonania, głębia uczuć, połączenie realistycznej obserwacji z liryczno-poetykim nastrojem. Naturalne gesty i pozy małych mo­deli, najczęściej własnych dzieci artysty, zostały uchwycone niespokojną, wijącą się secesyjną kreską i kolorem kładzionym płaskimi plamami. Wyspiański, ukazując w bliskim planie maleńką modelkę o potarganych w zabawie włosach, po mistrzowsku oddał zdumienie, które wyraża jej twarz, a także przebijającą zza niego ciekawość świata. To studium portretowe było kilkakrotnie powtarzane, jedna z wersji znajduje się w Mu­zeum Narodowym w Krakowie.

Portret Franciszka Wyspiańskiego, ojca artysty, 1894-1895

Pastel, papier, 54 x 45 cm
Sygnowany monogramem wiązanym z prawej u dołu: SW
Zakup 1925, nr inw. 46873

Franciszek Wyspiański (1836-1901), rzeźbiarz, uczył się w Szkole Sztuk Pięknych przy Instytucie Technicznym w Krakowie w pracowni Henryka Kossowskiego. Od 1857 jego prace pojawiały się na wystawach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. Artysta przyjaźnił się ze znamienitymi przedstawicielami świata kultury, z malarzami - Janem Matejką, Władysławem Łuszczkiewiczem, Florianem Cynkiem, Walerym Eliaszem i Aleksandrem Kotsisem, znał też historyka Józefa Szujskiego i dramaturga Michała Bałuckiego.
25 kwietnia 1868 Wyspiański poślubił Marię Rogowską. Rok później przyszedł na świat Stanisław, a w 1871 drugi syn, Tadeusz (zm. 1875). W 1873 przeprowadził się wraz z rodziną do Domu Długosza pod Wawelem i za zgodą Kapituły przebudował stajnię i wozownię na pracownię. Wrażenia, jakie to miejsce wywierało, Stanisław przekazał wierszem:  
 
U stóp Wawelu miał Ojciec pracownię
wielką izbę białą wysklepioną,
żyjącą figur zmarłych wielkim tłumem;
tam chłopiec mały chodziłem, co czułem,
to później w kształty mej sztuki zakułem.
Uczuciem wtedy tylko, nie rozumem,
obejmowałem zarys gliną ulepioną
wyrastający przede mną w olbrzymy:
w drzewie lipowym rzezane posągi.

Bratanek Franciszka Wyspiańskiego, Witold, wspominał: „Był to artysta w każdym calu, utalentowany rysownik i rzeźbiarz, dusza niezależna i rogata […]. Bliski przyjaciel głównych koryfeuszy krakowskiej bohemy owych czasów […] szczęścia nie miał i wywalczyć go nie umiał […] nonszalancją zrażał sobie protektorów, poza tym lubił bawić się szeroko i tak z wolna podupadała jego pracownia rzeźbiarska, a on sam schodził w zapomnienie. Znałem go bardzo dobrze, jako chłopak z otwartą gębą słuchałem jego wspomnień – i fantazji […]. Ten człowiek musiał wielki wpływ wywrzeć na syna. Nie tylko ważny jes fakt, że pracownia Ojca znajdowała się naprzeciw Wawelu w Domu Długosza, ale i to, że w pracowni tej małego chłopaka wtajemniczał w arkana sztuki człowiek, który swe życie kładł na jej ołtarzu z nonszalancją dla majątku lub sławy”.

Jan Stanisławski (1860-1907), wybitny malarz pejzażysta, prowadził katedrę malarstwa pejzażowego Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Założyciel i pierwszy prezes Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, do którego należał także Wyspiański.
Tadeusz Żeleński Boy tak go wpominał: „Ten olbrzym, gruby jak piec, był podobny do Pantagruela z ilustracji Dorégo. […] Malował maleńkie obrazki – małe cudowności – stanowiące wymiarem swym zabawny kontrast z jego olbrzymią postacią […]. Rabelesowska była w tym człowieku i pojemność duchowa. Rzadko spotyka się człowieka tak niezmęczonego w chłonięciu wrażeń. Nie opuścił ani jednej premiery, ani jednego koncertu, znał całą literaturę, pił muzykę wszystkimi zmysłami. […] Miał pasję nauczycielską, masę czasu poświęcał uczniom; przy tym był żarłok i smakosz, potrafił zjeść półmisek kołdunów, zagrać dwadzieścia robrów winta, a gawędziarz był taki, że z odprowadzającym go do domu zagadywał się pod bramą do rana. Dowcip smakował i cenił jak mało kto; określenia jego krążyły z ust do ust, był żywą krytyką kształtującą opinię.”